Rouwen is voor iedereen anders: de een vindt het fijn om dagelijks naar een graf te gaan, een ander heeft een sieraad met de urn en weer een ander heeft een foto op een gedenkplekje in huis staan. Wat voor veel mensen geldt, is dat ze graag in verbinding blijven met hun overleden dierbare. Ze praten tegen een grafsteen, schrijven een brief of luisteren voicemails terug om de stem van hun dierbare te blijven herinneren. Met de moderne technologie zijn er ineens legio opties bij gekomen. Wat zijn die opties en hoe heeft digitalisering (en met name de opkomst van AI) invloed op het rouwproces?
Digitaal rouwen
De hele wereld digitaliseert en automatiseert, dus het is niet gek dat bepaalde technieken ook in rouw(begeleiding) worden ingezet. Zo kun je tegenwoordig digitaal condoleren en zijn er livestreams van uitvaarten. Bright Elephant heeft een chatbot waar je op ieder moment van de dag al je vragen over rouw kunt stellen of in gesprek kunt gaan als je daar behoefte aan hebt.
Op een heel simpel niveau maak ik ook gebruik van digitale mogelijkheden in mijn begeleiding: in de verliesclub kun je vanuit je luie stoel gelijkgestemden ontmoeten en zonder de deur uit te moeten kun je een online traject volgen (zoals de mailvijfdaagse, een schrijfworkshop of het rouwpad traject) of je start Zoom op voor een 1 op 1-sessie met mij. Ik geloof dat digitalisering op die manier je wereld groter kan maken, zonder dat jij daar veel voor hoeft te doen.
Dit gaat dus vooral over het stukje ‘verbinden met anderen’ en hulp zoeken. Maar je kunt ook gebruik maken van moderne technologie om zelf aan de slag te gaan met je rouw, bijvoorbeeld om je dierbare te blijven herinneren.
Digitale gedenkplek
Ze zeggen weleens: ‘wat eenmaal op het internet staat’, verdwijnt niet. Dat is een naar idee als er bijvoorbeeld ongewenst naaktfoto’s van jou ergens staan, maar als het gaat om fijne foto’s of video’s van je overleden dierbare, kan het juist helpend zijn. Daarom worden Facebookpagina’s na een overlijden soms omgezet naar herdenkingsplekken of worden er speciale in memoriam-sites opgericht. Zo blijft iemand zichtbaar en zo een beetje ‘levend’ gehouden.
Ook kun je VR gebruiken: virtual reality. Zo kun je (net als met bijvoorbeeld foto’s of video’s) makkelijker in gedachten terug naar een plek waar jullie samen waren of waar gedeelde herinneringen liggen, wat behulpzaam kan zijn in jouw rouwproces. Je haalt herinneringen op en voelt je misschien wat meer verbonden met je dierbare.
Een stapje verder: in gesprek met je dierbare
Met de opkomst van kunstmatige intelligentie lijken de mogelijkheden eindeloos. Zo kun je door middel van een rouwbot gesprekken voeren met een overleden dierbare. Zo’n chatbot wordt getraind met oude berichten van je overleden dierbare en informatie over deze persoon, waardoor het lijkt alsof je écht met deze persoon praat.
Of wat dacht je van deepfake om een geliefde opnieuw tot leven te laten komen? Als je het kan laten lijken alsof levende mensen (zoals Donald Trump of Kim Kardashian) je toespreken terwijl dat niet echt zo is, waarom zou dat dan niet kunnen met mensen die dood zijn? Het antwoord op die vraag lijkt simpel (ja, dat kan!), maar ligt genuanceerder: moeten we het namelijk écht willen?
Is de inzet van technologie bij rouw helpend of juist niet?
Het antwoord op deze vraag is helaas niet eenvoudig te geven. Enerzijds zou ik zeggen: ja. Zoals ik al aangaf gebruik ik zelf technologie om mensen met elkaar te verbinden of om op een laagdrempelige manier aan de slag te gaan met hun rouw. Dat digitalisering het makkelijk maakt om iemand te blijven herinneren of herinneringen levend te houden vind ik ook een goede ontwikkeling. Want ook offline geldt: een foto zien of een stem terug horen kunnen daadwerkelijk helpen en troostend zijn.
Ik ben ervan overtuigd dat het idee dat je chat met je dierbare of dat je die nog één keer kunt zien (al is het door deepfake) ook heel troostend kan zijn, zeker als je geen afscheid hebt kunnen nemen. Maar of het op de lange termijn helpend is, daar zet ik vraagtekens bij. Want houd je het dan bij ‘die ene keer’ of maak je wekelijks (of zelfs dagelijks) een video van je dierbare? Chat je iedere dag met een robot die doet alsof ie jouw dierbare overledene is? Dan kan het je rouwproces juist in de weg staan. Onderdeel van gezond rouwen is afscheid nemen en los laten en dat doe je eigenlijk niet. Ook is een risico dat je te veel waarde hecht aan iets wat niet echt is en daardoor bijvoorbeeld advies vraagt aan een robot die jou niet echt kent, waardoor je luistert naar een tip die jouw dierbare eigenlijk nooit gegeven zou hebben. Het kan ook zijn dat je je levende omgeving vergeet, omdat je zo vasthoudt aan het contact met de overledene. De grens tussen realiteit en fantasie wordt zo heel dun en je stelt de echte rouw daarmee misschien uit.
Zijn rouwbots of deepfake video’s moreel te verantwoorden?
Naast dat we dus de vraag kunnen stellen of de moderne technologie een bedreiging kan zijn voor een gezonde manier van rouwen, is het ook de vraag of het ethisch is om deepfake video’s te maken van iemand die er niet meer is. We snappen allemaal dat deze vraag gesteld wordt bij levende mensen, maar de vraag is net zo rechtmatig voor mensen die er niet meer zijn – ook als het voor een goed doel ingezet wordt.
Als jij dus nieuwe manieren zoekt om ruimte te maken voor je rouw, voel dan goed bij jezelf wat jou zou kunnen helpen en wat niet. Bedenk wat de risico’s zijn en wat jouw valkuilen kunnen zijn. En vooral: betrek er anderen bij. Zij kunnen meedenken, voorkomen dat je het punt voorbij gaat dat het niet meer helpend is en adviseren hoe je het op een helpende manier kunt inzetten. Dat kan met een rouwbegeleider of therapeut, maar dat kan ook met je dierbaren. Want hoe fantastisch digitalisering is, persoonlijk contact zal nooit in waarde verliezen.